کسبوکارهای اینترنتی پس از اعمال سیاست فیلترینگ اینترنت بر شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب در کشور از نظر فروش در بازار داخلی و بعضا خارجی دچار مشکلات و افت شدیدی شدند. بسیاری از این کسب‌وکارها در طی سال‌ها فعالیت شبکه‌های اجتماعی، بازار خود را تنظیم کرده بودند. اعمال این سیاست به‌دلیل عدم زیرساخت اجتماعی مناسب و مورد اعتماد مردم از یکسو و عدم دسترسی به فیلترشکن‌های پایدار و مطمئن از سوی دیگر موجب کاهش درآمد آنها شده است.
در این میان مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی ۲۲۰ صفحه ای به بررسی ابعاد وسیع اثر فیلترینگ بر کسبوکارهای اینترنتی و اقتصاد دیجیتال کشور پرداخته است.
بخش نخست این گزارش به معرفی ابعاد تحقیق شامل معرفی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در ایران، سیاست‌های فیلترینگ و سانسور اینترنت در جهان و ایران و معرفی و طبقه‌بندی کسبوکارهای اینترنتی در ایران می‌پردازد.
در بخش دوم گزارش ضمن استخراج داده‌های پرسشنامه‌ای و تحلیل آنها اثر سیاست سانسور و فیلترینگ بر کسبوکارهای اینترنتی در سال ۱۴۰۱ براساس سه روش آماری پرکاربرد در این زمینه بررسی شده است مهم‌ترین نکات و یافته‌های تحقیق به‌شرح زیر است:
در ادبیات «ارزیابی اثر مداخله» روش‌های آماری و اقتصادسنجی مختلفی برای اندازه‌گیری اثر یک سیاست مداخله‌جویانه بر متغیرهای هدف معرفی شده‌اند. روش‌های عمده در این بین عبارتند از: روش تفاضل در تفاضل، روش کنترل مصنوعی و روش سری زمانی منقطع. در روش تفاضل در تفاضل، مشاهدات را به دو گروه «کنترل» و «درمان» تقسیم می‌کنند و سپس با مقایسه تفاوت‌های پیش و پس از سیاست مداخله روی متغیر هدف در دو گروه به ارزیابی اثر سیاست مداخله می‌پردازند.
در روش کنترل مصنوعی ابتدا یک مدل با بیشترین مشابهت رفتاری بین گروه کنترل و واحد درمان براساس داده‌های آنها پیش از اعمال سیاست، ایجاد شده و سپس برای دوره بعد از سیاست، تفاوت مقدار شبیه‌سازی‌شده با مقدار واقعی واحد درمان مقایسه می‌شود. در روش سری زمانی منقطع، داده‌های مربوط به متغیر هدف به‌صورت پانل و در دو مقطع زمانی قبل و بعد از مداخله جمع‌آوری و در قالب یک مدل رگرسیون خطی، اندازه تغییر در ضریب یا عرض از مبدا خط رگرسیونی در دو مقطع زمانی به‌عنوان اندازه اثر سیاست مداخله با یک روش آماری مناسب تخمین زده می‌شود.
شبکه اینترنت به‌عنوان بزرگ‌ترین شبکه ارتباطی روی زمین از یک توپولوژی ترکیبی تشکیل شده و می‌تواند تمام شبکه‌های محلی و گسترده و شبکه‌های خانگی را دربربگیرد. این شبکه با استفاده از پروتکل‌های مشخص امکان ارتباطات سریع بین دستگاه‌های متصل به خود را فراهم می‌کند. این شبکه به‌صورت غیرمتمرکز اداره می‌شود و در کنار مزایای بی‌شمار می‌تواند زمینه‌ساز چالش‌ها و مسائل امنیتی و اختلال در سطح جامعه شود.
مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی در ایران به‌دلیل سابقه تاریخی و عمومیت در بین مردم عمدتا شبکه‌هایی با سرورهایی در خارج از کشور هستند. گزارش سال ۱۴۰۱ دیتاک نشان می‌دهد که از نظر «تعداد کاربر فعال» سه شبکه اجتماعی غیربومی «تلگرام»، «اینستاگرام» و «ایکس» (توییتر سابق) به ترتیب با ۶۱ میلیون، ۴۶ میلیون و ۴ میلیون کاربر فعال در صدر قرار دارند. در بین شبکه‌های اجتماعی بومی نیز شبکه‌های روبیکا با ۳۹ میلیون کاربر در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن شبکه‌های ایتا با ۶.۲۱ میلیون، بله با ۴.۱۵ میلیون و سروش‌پلاس با ۴.۱۰ میلیون کاربر قرار دارند.
سانسور اینترنت به‌معنای جلوگیری از دسترسی به برخی سایت‌ها یا برخی محتواهای سایت‌های اینترنتی به سه شیوه کلی «مسدودسازی»، «فیلترینگ» یا «قطع اینترنت» انجام می‌شود. فیلترینگ اینترنت خود به شیوه‌های مختلف انجام می‌شود ازجمله فیلترینگ سربرگ یا محتوای TCP/IP، فیلترینگ DNS، فیلترینگ کلمات کلیدی، فیلترینگ پورت، فیلترینگ پروتکل، فیلترینگ برنامه و محدود کردن پهنای باند مشترکان.
گزارش ۲۰۲۳ ماستر و گارمن نشان می‌دهد که چین و ایران با بالاترین سطح سانسور و فیلترینگ اینترنت، از تمام این روش‌ها و همچنین در مواردی «قطع اینترنت» استفاده می‌کنند. تقریبا در تمام کشورهای جهان به‌دلایلی مانند «حفظ امنیت ملی، حفظ ثبات سیاسی، حفظ ارزش‌های اجتماعی، جلوگیری از دسترسی عمومی به محتواهای نامناسب، برگزاری کنکور یا آزمون مدارس، جلوگیری از نفوذ و دزدی اطلاعات و جلوگیری از خرابکاری» سانسور و فیلترینگ اینترنت رخ می‌دهد.
گزارش جهانی سانسور اینترنت در ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که گروه کشورهای کره‌شمالی، چین و ایران بالاترین سطح سانسور و فیلترینگ اینترنت را اعمال می‌کنند. پس از آن گروه کشورهای عراق، میانمار، پاکستان و ترکمنستان در رده دوم و گروه کشورهای روسیه، عربستان‌سعودی و امارات‌متحده عربی در رده سوم قرار دارند.
براساس گزارش آزمایشگاه داده و حکمرانی، دست‌کم ۳۰درصد از کاربران اینترنت در کشور ماهانه تا ۱۵۰هزار تومان برای خرید/تمدید اشتراک VPN متقبل هزینه می‌شوند. با در نظر گرفتن تعداد کاربرهای اینترنت کشور، گردش مالی بازار خرید و فروش ابزارهای فیلترشکن سالانه بالغ بر ۵ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. براساس آمار ذکرشده در گزارش یکتانت، میزان استفاده از VPN در بین کاربران ۱۵ تا ۱۷سال، ۹۷درصد است.
همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیلات ابتدایی از فیلترشکن ۶۳درصد است یعنی از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، دو نفر از VPN استفاده می‌کنند. به‌عبارت دیگر، استفاده از فیلترشکن و ابزار دورزدن فیلترینگ اینترنت کشور، مختص افراد تحصیلکرده نیست. با توجه به پیامدهای دسترسی کودکان و نوجوانان به محتواهای غیراخلاقی، مستهجن و نامناسب برای آنها از طریق فیلترشکن، می‌توان آسیب‌های اجتماعی زیادی از فیلترینگ نامناسب در کشور انتظار داشت.
«طرح نظام و تنظیم مقررات فضای مجازی» که به طرح «صیانت» معروف است از سوی کمیسیون مشترک مجلس شورای اسلامی در بهمن ۱۴۰۰ تصویب شده و به‌صورت محدود درحال اجراشدن است. مخالفان این طرح نگران هستند که با ابلاغ این طرح، دسترسی‌شان به اینترنت جهانی به‌طورکامل قطع شود و آسیب‌های زیادی به کسب‌وکارها برسد.
موافقان اما مدعی هستند که این طرح به‌دنبال محدود‌سازی اینترنت نیست و برای حفاظت از اطلاعات خود کاربران است. همچنین اجرای طرح اینترنت طبقاتی به‌عنوان نسخه عملیاتی طرح صیانت در مرحله عملیاتی قرار دارد و به برخی از طبقات و گروه‌ها از جمله گردشگران خارجی، اساتید دانشگاه و مدیران و مقامات ارشد کشور اینترنت باز یا اینترنت بدون محدودیت داده می‌شود.
کسب‌وکار اینترنتی یعنی مجموعه فعالیت‌هایی که بر بستر اینترنت و با هدف درآمدزایی انجام می‌شود و به سه دسته کلی تقسیم می‌شود: «کسبوکارهای خرد فاقد اینماد»، «کسبوکارهای خرد دارای اینماد فاقد ستاره» و «کسبوکارهای دارای اینماد».
برآوردشده که تا پایان سال ۱۴۰۱ حدودا ۴۷۰ هزار کسب‌وکار اینترنتی در ایران فعال بوده که از این تعداد 1۱۴۰۹۹۰ کسب‌وکار اینترنتی دارای اینماد ستاره‌دار هستند و ۱۶۴۵۷ واحد کسب‌وکار خرد نیز دارای اینماد بدون ستاره هستند. حدود ۶۵درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد تا پایان سال ۱۴۰۱ صرفا در حوزه فروش کالا، حدود ۳۳درصد صرفا در حوزه ارائه خدمات و ۲ درصد از آنها در هر دو حوزه فروش کالا و ارائه خدمات فعالیت می‌کنند.
حدود ۲۰درصد کسبوکارهای اینترنتی دارای اینماد در زمینه فروشگاه‌های تخصصی پوشاک و لوازم منزل فعالیت می‌کنند. پس از آن فروشگاه‌های تخصصی تجهیزات و ماشین‌آلات با ۱۳درصد، خدمات فناوری اطلاعات با ۸درصد، فروشگاه‌های تخصصی محصولات شیمیایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی با ۷درصد و فروشگاهای تخصصی کالاهای فرهنگی، هنری، ورزشی و تفریحی با ۶درصد در رده‌های بعدی فعالیت قرار دارند.
قریب به ۴۰ درصد از کل کسبوکارهای اینترنتی در کنار وب‌سایت خود، از یکی از شبکه‌های اجتماعی برای فروش محصولات و خدمات خود استفاده می‌کنند. مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی مورداستفاده کسبوکارهای اینترنتی به‌ترتیب اینستاگرام با ۵۵درصد، تلگرام با ۴۱درصد، واتساپ با ۳۷درصد، ایتا با ۲۱درصد، روبیکا با ۱۴درصد، بله با ۱۱درصد و سروش‌پلاس با ۵درصد هستند.
گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران با موضوع اثر فیلترینگ بر کسبوکارهای اینترنتی را می‌توانید از اینجا دانلود کنید.
