تحولات در هوش مصنوعی آن‌چنان شتابان است که اگر هر روز پی گیر اخبار آن نباشید، مدتی بعد، از حجم تغییرات و تحولات جا مانده و شگفت‌زده می‌شوید. همین چند روز پیش خبر آمد که OpenAI تا یک ماه دیگر نسخه ۵ چت‌جی‌پی‌تی را عرضه خواهد کرد؛ گوگل تا ماه دسامبر نسخه ۲ جمینی را عرضه می‌کند؛ مایکروسافت با‌عرضه BitNet امکان استفاده از مدل‌های عظیم را روی پردازنده‌های معمولی فراهم می‌کند و انویدیا هم از شغل بیل‌فروشی دوران کشف طلا، به تولید طلا ارتقا پیدا کرده و مدل‌های LLM و SANA را عرضه می‌کند.
و اما هوش مصنوعی در ایران. بیایید کمی به عقب برگردیم. سال ۱۳۹۵ اولین مرکز پردازش سریع تخصصی هوش مصنوعی کشور در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات راه‌اندازی میشود. سال ۱۳۹۶ یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی موفق میشود در ایستگاه F فرانسه مستقر شده و خدمات هوش مصنوعی را ابتدا به اروپا و سپس به کل آفریقا صادر کند. سال ۱۳۹۷ یکی دیگر از شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی، فناوری ترجمه‌ماشینی را به ژاپن و روسیه صادر می‌کند. سال ۱۳۹۹ مطابق آمار جهانی بیش از ۳٪ از دانش کاربردی هوش مصنوعی جهان توسط ایرانی‌ها تولید میشود. سال ۱۴۰۰ گوگل به صورت علنی به استفاده از محصول ایرانی برای تقویت موتور ترجمه ماشینی خود اعتراف می‌کند.
آبان‌ماه ۱۴۰۰ مقام معظم رهبری در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر علمی، هوش مصنوعی را به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند: «این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد». اسفندماه همان‌سال شرکت OpenAI از GPT-3 رونمایی کرد. موضوعی که موجب افزایش چشمگیر شتاب تغییرات هوش مصنوعی و رقابت‌های خونین میان شرکت‌ها و دولت‌ها در آن شد.
صحبت‌های رهبری که می‌توانست به محرک خوبی برای تقویت هوش مصنوعی در کشور بدل شود؛ موجب شد تا دستگاه‌ها و نهادهای مختلف به جای کمک به رشد بیش از پیش این فناوری در کشور، با یکدیگر وارد یک رقابت فرسایشی شوند. وزارت ارتباطات، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و ستادهای تابعه آن، شورای عالی فضای مجازی، مجلس شورای اسلامی، دانشگاه‌های مختلف و حوزه علمیه، ستاد کل نیروهای مسلح، و حتی ارگان‌هایی کاملاً بی‌ربط به موضوع سعی داشتند تا در این رقابت نامیمون پیروز شده و پرچمداری نگارش سند ملی هوش مصنوعی را به نام خود بزنند.
در پایان دور اول این رقابت‌ها شورای عالی انقلاب فرهنگی همه رقبا را کنار زد و سند ملی هوش مصنوعی با کمترین توجه به تمامی اسناد نوشته‌شده قبلی، تدوین، مصوب و ابلاغ شد. فارغ از تمامی مسایل و اشکالاتی که به سند ملی هوش مصنوعی وارد است، شاید مهمترین نقطه قوت این سند ایجاد شورای ملی راهبری هوش مصنوعی به عنوان یک نهاد سیاست‌گذار فرادولتی و سازمان ملی هوش مصنوعی به عنوان دبیرخانه و بازوی اجرایی این شورا بوده است.
از سال ۱۴۰۰ تا همین امروز تمامی فعالین هوش مصنوعی کشور شاهد یک انفعال و رخوت شدید در ارکان حاکمیتی در خصوص هوش مصنوعی بوده‌اند. شاید اگر معدود اقداماتی نظیر تصویب قانون مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی و یا حمایت ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی ریاست‌جمهوری برای دسترسی شرکت‌ها به زیرساخت‌های پردازشی و همچنین گنجاندن بندهای مربوط به هوشمندسازی در برنامه توسعه هفتم و برخی فعالیت‌های شاخص در حوزه نظامی و کاربردی نبود؛ می‌توانستیم بگوییم که در ارکان حاکمیت هیچ اقدامی صورت نگرفته و قریب به ۴ سال همه دنیا تاخت و پیش رفت و ما منفعل ماندیم.
دولت سیزدهم با شهادت رئیس جمهور ناتمام ماند، اما شورای راهبری هوش مصنوعی و سازمان ملی هوش مصنوعی از این دولت به یادگار ماند. مقام معظم رهبری در اولین دیدار خود با هیات‌دولت چهاردهم بر هوش مصنوعی تأکید ویژه کردند و در بیاناتی هشدار گونه عنوان داشتند: «انسان متحیّر میشود از شتابی که این فنّاوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش می‌رود. دستگاه‌های مختلف ما از هوش مصنوعی دارند بهره‌برداری میکنند، امّا این ما را فریب ندهد. در مسئله هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست؛ این فنّاوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلّط شد»
در جلسه ۲۹ خرداد ۱۴۰۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی، ماده واحده «تشکیل شورای ملی راهبری و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی» به تصویب رسیده و برای اجرا ابلاغ شد. تبصره این ماده واحده دولت را مکلف می‌کند که ظرف مدت ۳ ماه اساسنامه سازمان ملی هوش مصنوعی را پس از تصویب و تأیید شورای ملی راهبری، برای تصویب نهایی به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال کند.
اکنون، بیش از ۴ ماه از آن مصوبه ۲۹ خرداد و بیش از ۲ ماه از هشدار رهبری در خصوص شتاب هوش مصنوعی و عدم خودفریبی در بهره‌برداری از هوش مصنوعی می‌گذرد. اما نه تنها اساسنامه سازمان تدوین و ارسال نشده، بلکه شورای راهبری هم حتی یک جلسه برگزار نکرده است.ط
دنیا با شتابی فراوان هر روز در حال خلق شگفتی جدید در هوش مصنوعی است و ما هنوز در حال اعلام خبر و تکذیب خبر تقسیم قدرت میان ارکان حاکمیتی در این حوزه هستیم. دنیا در حال سرمایه‌گذاری‌های عظیم بر روی زیرساخت‌های هوش مصنوعی است و ما هنوز بودجه‌ای را برای مهمترین نهاد حاکمیتی حوزه هوش مصنوعی تخصیص نداده‌ایم.
در این میان، بخش خصوصی هم فقط میان سازمان‌های مختلف پاس‌کاری شده و خصولتی‌ها برای گرفتن بودجه‌ها با هم رقابت میکنند. صنعت هر روز یک همایش بی‌فایده برگزار می‌کند و شرکت‌های واقعی و چابک دارای محصول و ایده با علف‌های سبز زیر پایشان پشت در مدیران صنایع بزرگ بازی میکنند.
عزیزان، مسئولان، دلسوزان، اساتید، دنیا منتظر ما نمی‌ماند. انواع قطارهای فناوری از انقلاب صنعتی اول تا چهارم آمدند و رفتند و از همه آنها جا ماندیم. اگر حتی به هشدارهای مکرر رهبری توجه نمی‌کنید، خودتان شرایط دنیا را رصد کنید.
هوش مصنوعی نیامده که برود. هوش مصنوعی آمده تا بنیان همه چیز از اقتصاد و امنیت تا فرهنگ و اعتقادات را تغییر دهد. بی‌عملی و رقابت‌های بی‌فایده را کنار گذاشته و همدلانه برای جبران کاستی‌ها تلاش کنیم. بازگشت به گود رقابت‌های جهانی هوش مصنوعی بیش از اندازه سخت اما شدنی است؛ با این حال اگر با اتلاف سرمایه و زمان باز هم پس‌رفت کنیم در دنیای آینده به دوران پارینه‌سنگی اما از نوع مدرن باز خواهیم گشت.
